Wenecja – Arsenale i na wschód od miasta
Wschodnia część sestiere Castello była niegdyś głównym ośrodkiem przemysłowym w mieście i największym skupiskiem produkcyjnym w Europie, ale obecnie jest przede wszystkim dzielnicą mieszkaniową i posiada niewiele zabytków kultury.
Całkowite jej ominięcie byłoby jednak błędem, gdyż nieobecność turystów (z wyjątkiem miesięcy letnich w lata parzyste, gdy odbywa się tu Biennale) jest jedną z głównych zalet tego obszaru, a przestrzenie nie zabudowane, Giardini Garibaldi, Giardini Pubblici i Parco della Rimembranze stanowią dobre lekarstwo na często odczuwalne już po krótkim czasie zmęczenie miastem.
Arsenale
Już sama nazwa Arsenale, która pochodzi od arabskiego darsin’a (dom przemysłu), wskazuje na silne związki Wenecji ze wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego. To właśnie na pracy robotników zatrudnionych w tutejszych stoczniach i fabrykach opierała się potęga handlowa i militarna miasta. Budowa Arsenale zaczęła się na pocz. XII wieku, a w latach trzydziestych XV wieku miało tu swoje siedziby ponad trzysta morskich kompanii handlowych, które posiadały w sumie ok. 3000 statków, każdy o pojemności ponad 200 ton. Wydajność pracy w Arsenale była wręcz legendarna: w roku 1574, w czasie trwania oficjalnego przyjęcia na cześć wizytującego Wenecję króla Francji, Henryka III, Arsenalotti zdołali zbudować kompletny statek dla króla.
Rozbudowa Arsenału była kontynuowana w wieku XVI: w latach czterdziestych, na przykład, zbudowano kryty dok według projektu Sanmichelego dla używanych przez urzędników państwowych barek Bucintoro, a w roku 1579 ogromną fabrykę lin Tana projektu da Ponte. W tym czasie jednak, pomimo sławnego zwycięstwa pod Lepanto, potęga morska i wojskowa Wenecji zaczęła słabnąć, a odzyskanie Peloponezu w końcu XVII wieku było tylko krótką chwilą chwały w długim okresie upadku. Gdy w roku 1797 miasto zajął Napoleon, nakazał podpalenie doków i nabrzeży, zatopienie ostatniej Bucintoro i konfiskatę pozostałej floty weneckiej.
W czasie austriackiej okupacji miasta doki zostały odbudowane. Podczas I wojny światowej w tutejszych stoczniach zbudowano liczne statki dla włoskiej marynarki wojennej, a następnie (w roku 1917) wszystkie urządzenia zostały rozebrane, aby uniemożliwić wykorzystanie ich przez wroga. Od tego czasu Arsenale używany jest jako miejsce stacjonowania i napraw okrętów, ale ostatnio planuje się rozszerzenie muzeum morskiego o niektóre budynki Arsenału oraz przekształcenie innych części w hale sportowe.
BUDYNKI ARSENALE I MUSEO STORICO NA VALE
Kompleks Arsenale jest zamknięty dla zwiedzających. Jego fragment można jednak zobaczyć z mostu, który łączy Campo Arsenale z Fondamenta delTArsenale. Ciekawszy widok rozciąga się z trasy vaporetto # 5, która przecina najstarszą część Arsenału i biegnie obok doku dla Bucintoro Sanmichelego oraz sąsiadującego z nim wylotu Darsena Grandę.
Główna brama Arsenału, wzniesiona w roku 1460 przez Antonio Gambello, była pierwszą renesansową strukturą w Wenecji prawdziwie opartą na wzorcach starożytnych. Umieszczone z boku cztery Iwy należą do najczęściej fotografowanych symboli miasta. Para lwów po prawej została prawdopodobnie przywieziona z Delos, a jednego z nich (bardziej na lewo) umieszczono tu z okazji odzyskania Korfu w roku 1716. Drugą, większą parę, przywiózł z Pireusu Francesco Morosini po ponownym zdobyciu Peloponezu w roku 1687.
W pobliżu, po drugiej stronie Rio dell’Arsenale, znajduje się Museo Storico Navale, fasadą skierowane w stronę laguny (pn.-pt. 9.00-13.00, sb. 9.00-12.00; 1000L). Najbardziej interesującą częścią tego muzeum jest zbiór modeli wszystkich możliwych statków weneckich od gondoli do Bucintoro. Muzeum daje pełny obraz codziennej pracy w Arsenale i innych mniejszych warsztatach szkutniczych, ale chcąc poznać nieco historii miasta w czasie wizyty w jednym tylko muzeum, lepiej wybrać się do Correr (zob. powyżej pod „San Marco”).
San Pietro di Castello
W roku 1808 zasypano większą część kanału łączącego Bacino di San Marco z szerokim ujściem Canale di San Pietro i utworzono najszerszą w mieście i najruchliwszą ulicę handlową w dzielnicy wschodniej, zwaną dziś Via Garibaldi. Idąc prawą stroną ulicy przechodzi się przez Ponte di Quintavalle na wyspę San Piętro. Dawniej było to centrum życia kościelnego w Wenecji, a obecnie wyspa wydaje się żyć atmosferą wspomnień o czasach swojego rozkwitu.
W roku 775 tutejsza osada rozrosła się na tyle, że przyznano jej status stolicy biskupiej pod jurysdykcją patriarchy z Grado. Polityczno-ekonomicznym centrum Wenecji stał się jednak obszar Rialto-San Marco, a stosunki kościoła z dalekimi władzami miasta nie układały się nigdy za dobrze. W roku 1451 wyświęcono pierwszego patriarchę weneckiego, ale Castello pozostało jego siedzibą aż do roku 1807 (10 lat po upadku Republiki), kiedy wreszcie pozwolono mu przenieść się do San Marco.
Tak jak w wypadku Arsenału, historia San Pietro jest chyba bardziej interesująca niż to, co dziś tam można zobaczyć. Okazały kościół wzniesiony został na podstawie projektu wzorowanego na stylu Palladia, ale nie wyróżnia się z zewnątrz niczym szczególnym. W środku najbardziej intrygującym obiektem jest tzw. tron św. Piotra (w nawie południowej). Jest to coś w rodzaju marmurowego krzesła, które zostało wykute z arabskiego kamienia grobowego (są na nim teksty z Koranu). Stojąca przy kościele pochylona campanile, przebudowana w latach osiemdziesiątych XV wieku przez Coduceiego, była pierwszą w Wenecji wieżą z kamienia.
Sant’Elena
Wyspa Sant’Elena, która stanowi granicę wschodnią Wenecji centralnej, została w czasie rządów austriackich powiększona dziesięciokrotnie, przede wszystkim w celu utworzenia poligonu dla wojska. Większa część wyspy była dawniej pokryta łąkami, ale dzisiaj stoją na niej domy i tylko przy nabrzeżu zachował się pas zieleni. Mimo to wybierając się na wyspę można dobrze odpocząć od zgiełku miasta, a także zwiedzić kościół Sant’Elena.
Został on wzniesiony w XIII wieku, po sprowadzeniu ciała św. Heleny (matki cesarza Konstantyna), a w 1435 znacznie przebudowany. Surowe gotyckie wnętrze, krużganki i dzwonnica zostały niedawno odrestaurowane (wieżę odnowiono tak gruntownie, że wygląda teraz jak komin fabryczny), ale główną atrakcją są drzwi do kościoła, wykonane w latach siedemdziesiątych XV wieku przez Antonio Rizzo. Znajdująca się ponad drzwiami rzeźba ku czci commandante Vittorio Cappello, która przedstawia go klęczącego przed św. Heleną, jest najwybitniejszym dziełem sztuki w tej dzielnicy.